του Κώστα Νικολάου
Το περιβάλλον επηρεάζεται δραματικά κατά τη διάρκεια της σημερινής φάσης της οικονομικής κρίσης, ενώ παράλληλα, η προστασία του περιβάλλοντος φαίνεται να αποτελεί χαμηλή προτεραιότητα. Στον αντίποδα, η ανάδυση της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας (συστατικό στοιχείο της οποίας είναι η φιλική στο περιβάλλον δραστηριότητα) ως εναλλακτικής διεξόδου δημιουργεί ελπιδοφόρα προοπτική για την προστασία του περιβάλλοντος [1-3].
Στο κείμενο αυτό εξετάζονται συνοπτικά επτά παραδείγματα εφαρμογών συνεργατισμού της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας στην προστασία περιβάλλοντος και ειδικότερα στους τομείς: 1) πόσιμο νερό, 2) αστικά στερεά απορρίμματα, 3) ενέργεια και ιδίως ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, 4) τροφή από την παραγωγή έως την κατανάλωση, 5) υπηρεσίες με έμφαση στην ανταλλαγή υπηρεσιών, 6) βιομηχανική παραγωγή και 7) εκπαίδευση και κατάρτιση.
1. ΠΟΣΙΜΟ ΝΕΡΟ
Σύμφωνα με διεθνείς έρευνες πανεπιστημίων, ινστιτούτων, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, ακόμα και της Παγκόσμιας Τράπεζας, παντού στον κόσμο, όπου υπήρξε ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης-αποχέτευσης, αυτή συνοδεύθηκε από υποβάθμιση της ποιότητας νερού, υποβάθμιση υποδομών, αύξηση απωλειών νερού και αύξηση τιμολογίων. Εφαρμόζοντας τα αποτελέσματα αυτά στην περίπτωση ιδιωτικοποίησης της ΕΥΑΘ, οι αναμενόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις περιλαμβάνουν κατασπατάληση των υδατικών πόρων, χαμηλή ποιότητα πόσιμου νερού και επιβάρυνση του Θερμαϊκού κόλπου.
Το κύριο κίνημα κατά της ιδιωτικοποίησης και υπέρ της κοινωνικής διαχείρισης του νερού εμφανίσθηκε το 2011 στη Θεσσαλονίκη με την «Κίνηση 136» σύμφωνα με την οποία, οι πολίτες μπορούν να πάρουν στα χέρια τους τη διαχείριση του νερού δημιουργώντας μη κερδοσκοπικούς συνεταιρισμούς νερού και διεκδικώντας την εξαγορά τουπρος πώληση ποσοστού από το δημόσιο και τη μη κερδοσκοπική διαχείριση της ΕΥΑΘ.
Η παγκόσμια εμπειρία απέδειξε ότι το μοντέλο της σύμπραξης δημόσιου-κοινοτικού τομέα (των πολιτών), που στηρίζεται στη συνεργασία μεταξύ δημόσιων φορέων, συνεταιρισμών, εργατικών σωματείων και άλλων συλλογικοτήτων μιας κοινότητας, δίνοντας έμφαση στη εμπλοκή της κοινότητας (των πολιτών), είναι αυτό, που διασφαλίζει υψηλή ποιότητα νερού, μικρές απώλειες και χαμηλές τιμές με κοινωνική δικαιοσύνη [4,5].
2. ΑΣΤΙΚΑ ΣΤΕΡΕΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ
Στη θέση των σημερινών ανεξέλεγκτων χωματερών (ΧΑΔΑ) και χώρων υγειονομικής ταφής απορριμμάτων (ΧΥΤΑ), προωθείται πανελλαδικά η εγκατάσταση εργοστασίων καύσης – ενεργειακής αξιοποίησης των αστικών στερεών απορριμμάτων (ΑΣΑ) στα πλαίσια ιδιωτικοποίησης της διαχείρισης τους. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι με βάση τις επιστημονικές έρευνες, την παγκόσμια εμπειρία και τις ευρωπαϊκές οδηγίες υπάρχει μια ιεράρχηση των μεθόδων διαχείρισης των ΑΣΑ, κατά την οποία, οι χωματερές και ΧΥΤΑ αποτελούν την τελευταία και χειρότερη λύση, τα εργοστάσια καύσης – παραγωγής ενέργειας αποτελούν την προτελευταία χειρότερη λύση, ενώ η καλύτερη λύση από κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική άποψη, είναι με σειρά προτεραιότητας και σε συνδυασμό: 1) η πρόληψη-μείωση, 2) η επαναχρησιμοποίηση και 3) η ανακύκλωση-λιπασματοποίηση των ΑΣΑ.
Οι τρεις αυτές λύσεις (σε συνδυασμό) είναι οι φθηνότερες, προστατεύουν το περιβάλλον, μπορούν να υλοποιηθούν από τις τοπικές κοινωνίες και τα οφέλη να τα καρπωθεί η κοινωνία. Αυτό μπορεί να πραγματοποιηθεί με το μοντέλο δημόσιας-κοινωνικής διαχείρισης των ΑΣΑ, κατά το οποίο η συνολική διαχείριση (συμπεριλαμβανομένων των υποδομών) στηρίζεται στη συνεργασία μεταξύ δημόσιων φορέων (κράτος ή τοπική αυτοδιοίκηση), συνεταιρισμών (κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας και άμεσης δημοκρατίας), εργατικών σωματείων και άλλων συλλογικοτήτων μιας κοινότητας, δίνοντας προτεραιότητα στον κοινωνικό έλεγχο, στη συμμετοχή των πολιτών και στις διαδικασίες δημοκρατικού προγραμματισμού
Μια διαχείριση των ΑΣΑ με το χαμηλότερο κόστος, με τις περισσότερες νέες θέσεις εργασίας, με την αποτελεσματικότερη προστασία του περιβάλλοντος και με κοινωνικά δίκαιη κατανομή του παραγόμενου πλούτου είναι εφικτή, όταν πρόκειται για δημόσια-κοινωνική διαχείριση, αποκεντρωμένη (σε επίπεδο δήμου ή διαχειριστικής ενότητας δήμων, με μικρής κλίμακας εγκαταστάσεις) και ολοκληρωμένη, δηλαδή, όταν βασίζεται στους τρεις άξονες: μείωση-πρόληψη, επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση-λιπασματοποίηση, έτσι ώστε μια πολύ μικρή - έως μηδενική - ποσότητα αδρανών απορριμμάτων να καταλήγει σε χώρο υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων – ΧΥΤΥ.
Τέτοια συνεταιριστικά εγχειρήματα έχουν ήδη εκδηλωθεί στη Μύκονο, Ικαρία, Καλαμάτα κλπ.[6,7].
3. ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΣ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΕΣ ΠΗΓΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Η έντονη παρουσία νέφους στις πόλεις (πχ πρωτοφανή επεισόδια στη Θεσσαλονίκη τους δύο πρόσφατους χειμώνες), ένεκα αύξησης των τιμών πετρελαίου θέρμανσης και φυσικού αερίου και παράλληλης μείωσης εισοδημάτων, που οδήγησαν αναγκαστικά στην ανεξέλεγκτη χρήση ξύλων και άλλων υλικών, αποτελεί ένα πρώτο δείγμα του τι σημαίνει η ιδιωτικοποίηση του ενεργειακού τομέα.
Η άνοδος των τιμών πετρελαίου και φυσικού αερίου οδηγούν σε προσπάθειες απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα και αναδεικνύονται ως εναλλακτική λύση οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). Αλλά ακόμα και η εφαρμογή ΑΠΕ σε βιομηχανικές κλίμακες (με φαραωνικά έργα που εγκαθίστανται οπουδήποτε και χωρίς περιορισμούς) έχει δραματικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Είναι όμως ιδιαίτερα αξιοσημείωτο το γεγονός ότι στην Ευρώπη αναδύεται μια νέα τάση, κατά την οποία η αξιοποίηση των ΑΠΕ γίνεται από τους ίδιους τους πολίτες (κυρίως δια μέσου ενεργειακών συνεταιρισμών), με αποκεντρωμένη την παραγωγή ενέργειας, σε μικρή κλίμακα, με ήπιους τρόπους, με τοπική κατανάλωση (η ενέργεια καταναλώνεται εκεί που παράγεται), με ενεργειακή αυτονομία ολόκληρων περιοχών και με ηλεκτρικό ρεύμα σε τιμές πιο χαμηλές από τις σημερινές. Ενδεικτικά στη Γερμανία, περισσότερο από το ήμισυ του παραγόμενου ηλεκτρικού ρεύματος από ΑΠΕ ανήκει στους ίδιους τους πολίτες.
Στην Ελλάδα υπάρχουν οι δυνατότητες για εγκατάσταση ΑΠΕ εκτός περιοχών περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά ευαίσθητων. Ενδεικτικά, στην Κεντρική Μακεδονία και την Ήπειρο, το τεχνικά και οικονομικά εκμεταλλεύσιμο αιολικό και ηλιακό δυναμικό είναι 7 φορές περισσότερο από τις ανάγκες αυτών των Περιφερειών σε ηλεκτρική ενέργεια [8-11].
4. ΤΡΟΦΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ
Η ιδιωτικοποίηση όλου του κύκλου παραγωγής και κατανάλωσης επιχειρείται να πάρει και θεσμοθετημένη μορφή με τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, τον codex alimentarius, τις ιδιωτικές πατέντες στους σπόρους και μαζί με την ανεξέλεγκτη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων (που ρυπαίνουν έδαφος και νερά) απειλούν δραματικά την ασφάλεια των τροφίμων και την υγεία των καταναλωτών. Κι αυτά, με τις τιμές των τροφίμων να αυξάνουν εν μέσω κρίσης, για χάρη των μεσαζόντων και των μεγάλων αλυσίδων τροφίμων.
Η συνεχής πτώση των εισοδημάτων σε συνδυασμό με τη συνεχή άνοδο των τιμών βασικών προϊόντων και με την αμφιβολία για την ποιότητά τους όλο και να μεγαλώνει (ένεκα ασύδοτης κερδοσκοπίας), καθιστά τη δημιουργία αλληλέγγυων κοινωνικών καταναλωτικών συνεταιρισμών εξαιρετικά αναγκαία, επίκαιρη και πρώτης προτεραιότητας.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το μη κερδοσκοπικό συνεταιριστικό παντοπωλείο του Κοινωνικού Καταναλωτικού Συνεταιρισμού Θεσσαλονίκης “Βίος Coop”, το μαζικότερο ίσως σήμερα από άποψη συμμετεχόντων μελών. Στα ράφια του βρίσκει κανείς σε μεγάλο βαθμό συνεταιριστικά και ελληνικά προϊόντα, με έμφαση στα τοπικά, όχι ένεκα κάποιου τοπικισμού, αλλά για να είναι χαμηλό το οικολογικό αποτύπωμα και να ενισχύεται η παραγωγή (και ο έλεγχός της) με τρόπους που δεν επιβαρύνουν τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Προηγήθηκε και συνεχίζεται καθημερινά ένας εξονυχιστικός έλεγχος ώστε να διασφαλίζεται ότι τα προϊόντα δεν περιέχουν απαγορευμένα χημικά πρόσθετα, μικροβιολογικό φορτίο, μεταλλαγμένα, ληγμένα, ακατάλληλες και μη ασφαλείς ουσίες για την υγεία και το περιβάλλον. Στο οικονομικό πεδίο, οι τιμές επιχειρείται να είναι χαμηλές, αλλά δίκαιες για τον παραγωγό και τον καταναλωτή και ίδιες για όλους, μέλη και μη μέλη, ενώ τα όποια πλεονάσματα στο τέλος κάθε χρόνου επιστρέφονται στα μέλη και την τοπική κοινωνία με βάση τις συναλλαγές του καθένα [12-18].
5. ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ
Τα δίκτυα ανταλλαγής χωρίς χρήματα αναπτύσσονται σε όλη τη χώρα και θέτουν τους δικούς τους ανθρωποκεντρικούς όρους. Πρόκειται για ομάδες πολιτών χωρίς δεσμεύσεις και εξαρτήσεις, που παρεμβαίνουν και προσπαθούν να βελτιώσουν τη ζωή στην πόλη.
Τα δίκτυα ανταλλαγών αναπτύσσουν ένα σύστημα για ανταλλαγές υπηρεσιών και προϊόντων μεταξύ των μελών τους χρησιμοποιώντας ως μέσον τη λεγόμενη τοπική εναλλακτική μονάδα. Είναι στην πραγματικότητα ένα δίκτυο αλληλοβοήθειας και μια θετική δράση για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης με δημιουργικό τρόπο από τους πολίτες οι οποίοι παίρνουν τη ζωή τους στα χέρια τους, δημιουργούν ευκαιρίες απασχόλησης, δίνουν αξία στα τοπικά προϊόντα και καλύπτουν πραγματικές τους ανάγκες.
Κοινός τόπος, η αντίληψη ότι με τη συνεργασία, την αυτοοργάνωση, την παρέμβαση και συμμετοχή των πολιτών μπορούν να διεκδικήσουν τη χειραφέτηση, την αυτονομία, την αυτοδιοίκηση των τοπικών κοινωνιών.
Επιχειρούν να δημιουργήσουν ανθρώπινες σχέσεις που στηρίζονται στη συνεργασία, στην εμπιστοσύνη, στην αλληλεγγύη και να σχεδιάσουν το αύριο με τους δικούς τους όρους, της ισοτιμίας, της ισονομίας, της ισηγορίας.
Τέτοια δίκτυα ανταλλαγών προϊόντων και υπηρεσιών είναι πχ το ΤΕΜ στη Μαγνησία και το ΚΟΙΝΟ στη Θεσσαλονίκη [19,20].
6. ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ
Το εργοστάσιο της Βιομηχανικής Μεταλλευτικής (ΒΙΟΜΕ), στη Θεσσαλονίκη, ήταν ένα εργοστάσιο όπως πολλά άλλα: εγκαταλελειμμένο, αφού πιστώθηκε με δάνεια και επιδοτήσεις και φυσικά με χρέη προς τους εργαζόμενους. Το εργοστάσιο της ΒΙΟΜΕ όμως, δεν είναι πια σαν όλα τα άλλα. Κι αυτό γιατί οι εργαζόμενοί του δεν επέλεξαν την απλή, έστω δυναμική, διαμαρτυρία, αλλά έβαλαν στον τραπέζι μία νέα πρόταση.
Σύμφωνα με κανόνες πλήρους ισότητας και δημοκρατίας, αποφάσισαν ομόφωνα να δημιουργήσουν μια ΚΟΙΝ.Σ.ΕΠ. (Κοινωνική Συνεταιριστική Επιχείρηση), ώστε να έχουν τη δυνατότητα να παράγουν σε πρώτη φάση τα προϊόντα που έχουν επιλέξει για την επιβίωσή τους και κατόπιν να μπορούν να εξάγουν τα προϊόντα αυτά, σε χώρες της Ευρώπης, όπου ήδη, υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον.
Οι εργαζόμενοι της ΒΙΟΜΕ προχώρησαν σε σύσταση συνεταιρισμού, σύμφωνα με τους όρους πού έχουν θέσει από την αρχή του εγχειρήματος: Συλλογική λήψη αποφάσεων μέσα από τη γενική συνέλευση, συλλογική ιδιοκτησία ως απαράβατη αρχή, μη-κερδοσκοπική διαχείριση, αφού τα πλεονάσματα θα επιστρέφουν στην κοινωνία. Ο νέος συνεταιρισμός παράγει και λειτουργεί στο εργοστάσιο, με σκοπό την επέκταση της υπάρχουσας παραγωγής φυσικών απορρυπαντικών, αλλά και την πλήρη επαναλειτουργία του εργοστασίου υπό εργατικό έλεγχο και αυτοδιεύθυνση [21].
7. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ
Η συνεργατική αντίληψη είναι πολύ περιορισμένη στην Ελλάδα και ιδίως στις αστικές περιοχές. Ακόμα περισσότερο περιορισμένη είναι η συνεταιριστική εκπαίδευση, κατάρτιση και πληροφόρηση. Αντίθετα, η περιβαλλοντική εκπαίδευση έχει ακολουθήσει μια αξιοσημείωτη διαχρονική πορεία και το θεματικό της περιεχόμενο ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τομείς όπου ο συνεργατισμός αναπτύσσεται ήδη ή που θα μπορούσε να αναπτυχθεί. Τα προγράμματα της συνεταιριστικής και της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Τα κοινά χαρακτηριστικά της συνεταιριστικής και της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης συνιστούν μια σημαντική βάση για την ενδυνάμωση της μεταξύ τους σχέσης.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας, που δημιουργήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 2013 από την ΠΡΩ.Σ.Κ.ΑΛ.Ο. (Πρωτοβουλία Συνεργασίας για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία). Απευθύνεται στους πολίτες, που συμμετέχουν στις πάσης φύσεως συλλογικότητες της κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, αλλά και σε κάθε άλλο ενδιαφερόμενο πολίτη και η παρακολούθησή του είναι ελεύθερη και δωρεάν
Στοχεύει στην προώθηση της εκπαίδευσης, κατάρτισης, επιμόρφωσης και πληροφόρησης των συμμετεχόντων στις ιδέες, αξίες και αρχές της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας, της άμεσης δημοκρατίας και του συνεργατισμού. Βασίζεται στη διπλή φύση των συνεταιρισμών: Κοινωνική – Οικονομική και συνακόλουθα στη διπλή φύση της συνεταιριστικής εκπαίδευσης: Ιδεολογική – Οικονομικοτεχνική.
Η εκπαιδευτική του μεθοδολογία στηρίζεται στις αρχές μάθησης των ενηλίκων: Η σκέψη συνδέεται με τη δράση - Επίκεντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας είναι οι διδασκόμενοι - Ευρετική πορεία προς τη γνώση - Κριτικός τρόπος σκέψης - Αμφίδρομες σχέσεις διδασκόντων – διδασκομένων.
Θεμέλιος λίθος του είναι η διαρκής αλληλεπίδραση θεωρίας και πράξης διότι "δεν αρκεί να τείνει η σκέψη να πραγματωθεί, πρέπει και η πραγματικότητα να τείνει να γίνει σκέψη" [22,23].
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Νικολάου Κ. (2011) "Επιστήμη και κρίση: Προσεγγίζοντας την κοινωνικά δίκαιη έξοδο", Πρακτικά 21ου Πανελλήνιου Συνέδριου Χημείας, ΕΕΧ, Θεσσαλονίκη, 9-12 Δεκεμβρίου 2011
2. Νικολάου Κ. (2013) "Βιώσιμη πόλη με συμμετοχή των πολιτών σε περίοδο κρίσης", Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 2 (47)
3. Νικολάου Κ. (2013) "Προστασία περιβάλλοντος με συνεργατισμό και αλληλεγγύη σε νερό, ενέργεια, τροφή, απορρίμματα (ΝΕΤΑ)", Διαλεκτικά, 9.6.2013, www.dialektika.gr
4. Νικολάου Κ. (2013) "Το νερό στον κόσμο: Κοινωνικό αγαθό ή εμπόρευμα;", Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 3 (48)
5. Νικολάου Κ. (2013) "Η δυνατότητα συνεργατικής διαχείρισης της ύδρευσης-αποχέτευσης. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης", Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 3 (48)
6. Νικολάου Κ. (2012) "Η συνεργατική εναλλακτική της κοινωνίας απέναντι στην κερδοσκοπική συμμαχία της διαχείρισης των απορριμμάτων", Για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, 1 (46)
7. Νικολάου Κ. (2012) "Η κοινωνική, ολοκληρωμένη και αποκεντρωμένη διαχείριση των απορριμμάτων", Τεχνογράφημα, 447, 18-19
8. Νικολάου Κ. (2013) "Δυνατότητα χρήσης Α.Π.Ε. χωρίς περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις", Πρακτικά Σεμιναρίου: Εκπαίδευση στη χρήση και διατήρηση ενέργειας, Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Μουζακίου, 2013
9. Nikolaou K. (2012) "The RES possibilities in the Region of Central Macedonia", 2nd International Conference on Green Infrastructure, ATEI, Thessaloniki
10. Nikolaou K., Koutsoumaraki V. (2009) "The potential of renewable energy sources in Thessaloniki metropolitan area", Proceedings of the 3rd Conference in Green Chemistry and Sustainable Development, Hellenic Green Chemistry Network, Thessaloniki, Greece, 25-27 Sept. 2009
11. Βάκκα Ε., Νικολάου Κ. (2011) "Διερεύνηση δυνατοτήτων αξιοποίησης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στην Περιφέρεια Ηπείρου", Πρακτικά 4ου Περιβαλλοντικού Συνεδρίου Μακεδονίας, ΕΕΧ-ΠΤΚΔΜ, Θεσσαλονίκη, 18-20 Μαρτίου 2011
12. Ανοιχτό Δίκτυο για την Απευθείας Διάθεση Προϊόντων στη Θεσσαλονίκη, "Διακήρυξη Αρχών", http://anoixtodiktio.gr
13. Βίος Coop, "Άνοιξε το πρώτο συνεταιριστικό μη κερδοσκοπικό παντοπωλείο στη Θεσσαλονίκη", Κοινωνικός Καταναλωτικός Συνεταιρισμός Θεσσαλονίκης, 19.12.2013, www.bioscoop.gr
14. Νικολάου Κ. (2014) "Από το κίνημα της πατάτας στο συνεταιριστικό παντοπωλείο", Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 4.1.2014. Επίσης στο: Διαλεκτικά, 8.1.2014, www.dialektika.gr
15. Νικολάου Κ. (2013) "Συνεργατισμός: Ένας υπαρκτός κόσμος αντίστασης, κοινωνικής αλληλεγγύης και δημιουργίας", Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 1.12.2013. Επίσης στο: Διαλεκτικά, 1.12.2013, www.dialektika.gr
16. Νικολάου Κ. (2014) " Πάμε σαν άλλοτε: Κοινωνικός και αλληλέγγυος καταναλωτικός συνεταιρισμός", Εφημερίδα των Συντακτών, 26.1.2014. Επίσης στο: Διαλεκτικά, 27.1.2014, www.dialektika.gr
17. Νικολάου Κ. (2012) "Ακρίβεια, κρίση και αλληλέγγυοι κοινωνικοί καταναλωτικοί συνεταιρισμοί", Διαλεκτικά, 2.10.2012, www.dialektika.gr
18. Νικολάου Κ. (2012) "Κοινωνικός Καταναλωτικός Συνεταιρισμός στη Θεσσαλονίκη", Τα εν Οίκω εν Δήμω, 91, 3
19. Δίκτυο ανταλλαγής υπηρεσιών και προϊόντων “ΚΟΙΝΟ – Κοινωνικό Νόμισμα”, http://koino.com.gr
20. Δίκτυο ανταλλαγών και αλληλεγγύης Μαγνησία «ΤΕΜ – Τοπική Εναλλακτική Μονάδα», www.tem-magnisia.gr
21. Σωματείο Εργατοϋπαλλήλων Βιομηχανικής Μεταλλευτικής, http://biom-metal.blogspot.gr
22. Νικολάου Κ. (2012) "Η αναγκαιότητα ανάπτυξης του συνεργατισμού διαμέσου της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης", Πρακτικά 6ου Πανελλήνιου Συνέδριου για την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, ΠΕΕΚΠΕ, Θεσσαλονίκη, 30 Νοε. - 2 Δεκ. 2012
23. Το Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας, www.univsse.gr
_________________________________
Το κείμενο αυτό αποτελεί εργασία (προερχόμενη από το Λαϊκό Πανεπιστήμιο Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας), η οποία παρουσιάσθηκε στο 5ο Περιβαλλοντικό Συνέδριο Μακεδονίας, που πραγματοποιήθηκε στις 14-16 Μαρτίου 2014 στο συνεδριακό κέντρο ΚΕ.Δ.Ε.Α. του Α.Π.Θ. στη Θεσσαλονίκη και περιλαμβάνεται στα Πρακτικά του Συνεδρίου
πηγή.
